Dili, 25 Novembru 2025 , Institutu Defeza Nasionál Timor-Leste
(IDN-TL) hetan onra boot hanesan uma-na’in ba Semináriu Fórum Marítimu País Sira CPLP nian ba dala 5, hanesan sinal forte kona-ba kompromisu Timor-Leste nian atu hametin kooperasaun luzófona no dezenvolvimentu sustentável iha espasu marítimu komún.
Eventu internasionál-ne’e, ho tema prinsipal “Dezafiu Jurídiku sira iha Jestaun no Utilizasaun Tasi nian”, buka atu fó plataforma ida ba reflesaun profundu kona-ba kompleksidade legál iha domíniu marítimu, iha tempu mundu mak enfrenta mudansa aseleradu, inklui avansu teknolójiku, intensifikasaun atividade ekonómika iha tasi, no impaktu mudansa klimátika.
Inisiativa Fórum Marítimu CPLP nian halao atu kontribui ba, hametin sustentabilidade no seguransa iha espasu marítimu, fó ho kooperasaun internasionál, habelar harmonizasaun abordajen legál entre Estadu-membru CPLP sira.
Programa semináriu ne’e inklui painél temátiku tolu, dahuluk Fundamentu Jurídiku sira iha Tasi, fó enfaze ba UNCLOS no instrumentu internasionál relevante seluk. Daruka Fronteira no Fronteira Marítima hodi diskuti disputa territoriál sira, jurisprudénsia relevante, no tratamentu legál sira.
Datoluk Ambiente, Sustentabilidade no Seguransa Marítima ,Hatauk dezafiu legál kona-ba protesaun ekosistema, minerasaun iha tasi kle’an, pilateral, tráfiku marítimu no terorizmu.
Sesaun abertura loke husi Sua Exelénsia Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmão no kontinuasaun Intervensaun husi espesial hosi Prezidente Komisaun ONU ba Limite Estensaun Plataforma Kontinentál Prof. Dr. Aldino Santos de Campos. No Sesaun enseramentu hodi husi Ministru Defeza Timor-Leste Kontra Almirante Donaciano Costa Gomes “pedro Klamar Fuik” Ph.D.
Kontinua ba loron Iha loron 26 Novembru, atividade sei kontinua iha Institutu Defeza Nasionál, hala’o ,reuniaun plenária membru Fórum sira, sobre Serimónia transferência Sekretariadu Ezekutivu ba membru institusionál foun.
Importánsia no Esperansa Eventu-ne’e sei halibur peritu direitu marítimu nian, reprezenta governu, akadémiku no profisionál marítimu, hodi fó oportunidade ba debate no troka esperiénsia.hametin rian rede profisionál. estimula solusaun legál inovadora no governasaun marítima efikás ba CPLP.
Hein katak kontribuisaun membru institusionál no individuál sei fó forza foun ba lasu kooperasaun CPLP nian, no ajuda atu hadia orden jurídika marítima ne’ebé justu, seguru no sustentável.
Diretór Interinu IDN-TL, Dr. Nuno M. Corvelo de A. Sarmento, nu’udar Sekretariadu Ezekutivu Fórum Marítimu (2024–2025), iha intervensaun hateten, katak Timor-Leste mós fó prioridade ba, hametin dimensaun marítima CPLP nian. integra siénsia, polítika no seguransa.Defende Oseanu ida ne’ebé sustentável no seguru.
Eventu ida-ne’e, akontese iha Dili, simboliza vizaun komún mundu luzófonu nian konsidera tasi la’ós de’it patrimóniu, maibé oportunidade estratéjiku atu sustenta unidade, prosperidade no dame iha futuru.
Ohin loron, ita nia istoria bele konfirma. Katak iha 2017, iha ISCSP Lisboa Portugal , realiza Seminariu Ba dahuluk ho prezensa inspirador Prof. Doutor Adriano Moereira. Hodi fó hanoin mai ita katak luzofonia maritima, nu’udar eransa ba futuru.
Tuir fali iha Seminariu ba dala-rua ho Marinha Portuguesa iha tianan 2018 no terseiru Seminariu iha Escola de Guerra Naval, iha Brazil, iha tinan 2019. Iha tempu pandemia interrompe tiha edisaun 2020 nian ne’ebé previstu iha Díli, maibe ita retoma fali iha tinan 2023, halao hikas fali iha ISCSP, ho Seminariu ba dalahat ho unanimidade fó konfiansa, mai Instituto de Defesa Nasional Timor-Leste nian, asume Sekretariadu Exekutivu ba tinan 2024-2025.
Forum do Mar ne’e mak nu’udar uma fukun ida ne’ebé mundu losofonia bele hanoin nó valoriza Tasi. Mosu husi Memorandu Entendimentu nebe halao iha 23 fulan marsu tinan 2017, Forum ne’e asumi kedas, husi loron ne’ébé nia moris, propozitu akademiku klaru nó ambisiozu, ba potensia vetor maritimu nasaun CPLP nian ho dominiu politiku, ekonomiku, sosial, kultural, sekuritariu no ambiental, alina ho estratejia mai tasi husi ita nia komunidade. transforma koñesimentu iha kooperasaun, nó kooperasaun ba benefisia konkretus mai ita nia sosiedade tomak.
Iha tinan 2024, tuir koordenasaun IDN-TL, fo’o pasu inovador ida nó desizivu ho primeira konferensia Forum, husi loron 16 fulan outubro, ne’ebeé dedika ba “Hakbit vetor maritimu nasaun CPLP”. Husi sesaun ida ne’e hamosu roteiru ida lolos ba trabalho imediatu, estreturadu Angola, sira konfirma sira nia maturidade ba debate nó vitalidade rede ida ne’e nian. Nia sinteze ba dala ikus simples tebes tuir nia ezijénsia , tamba fo’o evidensia ba necessiidade hodi komunika estuda halao hamutuk.
Iha tempu transformasaun teknolojika halais tebes, husi mudansa klimatika fó impaktu dietus ba rai ninin sira nó ba ekosistema sira, nó ba atividades ekonomikas nebe makas iha we no husi we, husi peska to’o enerjia, husi minerais to’o kabus submarinu, direitu mak infraestrutura invizivel suporta nia sustentabilidade, nia seguransa nó ba koperasaun internacional. Seguransa Juridika laiha, sei laiha investimentu nein konfiansa nó baihira laiha normas diak ba artikula ho ciencia no pratikas diak, sei laiha governasaun ida efikaz ba oceanu.
Aban loron 26 novembru, Instituto de Defesa Nacional sei halibur reuniaun plenaria ba membrus institucionais no individuais. Nu’udar Sekretariadu Exekutivu, ita iha dever atu hametin/konsolida decizoens kona ba admisaun ba membrus foun, halo analize ba ajustamentus organikus balu Forum nian karik presiju, ba desizaun ba termos referencia hodi disponibiliza nó troka informasaun no assuntus internus seluk tan. Ita remata ho cerimonia transferencia Sekretariadu Exekutivu ba membru Institucional seluk. Nu’udar jestu simboliku no responsavel garante nia kontinuidade projetu nian no ba nia natureza partilhada.
Ita nia rekonesimentu ba Akademia Ciencias Sociais no Teknolojias Angola nian to’o Marinha Brasil, ba Instituto Maritimo Portuario Cabo Verde nian ba Universidade Cabo Verde, ba Guarda Costeira Cabo Verde ba ISCP. Universidade Lisboa nian, ba Marinha Portuguesa to’o Guarda Coseira S. Tomé e Principe, nó, naturalmente, mai Instituto de Defeza Nasional Timor-Leste. Redi ida ne’e buras no plural tamba nia mai husi instituisoens no ema ne’ebé koñese ba tasi, nomeadamente akademikus, desizores, diplomatas, forsas no servisu ne’ebé ho responsabilidade ba tasi no ekonomia azul.
hakarak agrade mós, partikular, ba apoiu husi Governo Timor-Leste no Sua.Exa. Primeiro Ministro Kay Rala Xanana Gusmão ba vizaun, tasi mak identidade, seguransa, ba dezenvolvimentu. katak saida mak verdadeiru mai Timor-Leste mós hanesan verdadeiru ba ita nia Komunidade Paizes de Lingua Portuguesa. bainhira Forum ne’e metin, ita reforsa CPLP no bainhira reforsa CPLP, ita reforsa ita ida-ida nia rai.
Nune’e husi Atalntiku to’o Indiku no to’o Pasifiku, mai Forum ida ne’e ita hakarak katak oceanu koalia lian portugues, lian futuru nian no tenki sai unidade, propsridade no paz.
Partisipasaun iha Semináriu Fórum do Mar CPLP ba dala V, Sua Exelensia Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão, Ministru Defeza, Kontra-Almirante Donaciano Costa Gomes “Pedro Klamar Fuik”, Ph.D., Ministru Interior Francisco da Costa Guterres, Ph.D., no Ministra Edukasaun Dulce de Jesus, Vice Xefe Estado-Maior Jeral F-FDTL, Major Jeneral Calisto dos Santos “Coliati”, reprezenta Xefe Estado-Maior F-FDTL, Mos korpu diplomátiku sira no alunu Kursu Estado-Maior Konjunta Integradu ba dala 4, ho ondra Konvidadus sira. #MédiaIDN





