Díli, 4 Agustu 2025 – Alunu Kursu Estadu Maior Konjunta Integradu (ba dala haat, partisipa iha matéria istória militár, ne’ebé hanorin husi Koronel Benedito Dias Quintas “Punu Fanu”, atual Diretór Istória Militár F-FDTL. Atividade ne’e, hala’o iha auditóriu IDN Palásiu Governu, durante loron lima, hahu Segunda-feira to’o Sesta-feira, semana ida-ne’e.
Objetivu husi matéria ne’e, atu hatene istória militár Timor-Leste nian, hodi kompriende evolusaun no esperiénsia historiku ne’ebé ita-nia povu rasik, liu husi momentu prinsipál sira. Informasaun sira ne’e importante atu hatudu ba jerasaun foun sira kontributu hodi dezenvolve sentidu nasionalizmu, patriotizmu no identidade nasionál, ho objetivu atu hametin domin ba rai-laran, soberania, no integridade territoriu.
Koronel “Punu Fanu” hateten, Hametin domin ba ita-nia rai ho forsa tomak, hodi defende soberania nasionál, se presiza, ho ita-nia moris. Ita-nia istória nian mak ita-nia forsa atu kontinua harii nasaun ne’e.
Istória Militár no Kolonializasaun husi Timor-Leste hetan kontaktu ho portugés husi deskobre tasi iha tinan 1512. Misionáriu katólika mak uluk mai, hanesan parte husi misaun relijioza no moral, maibé ikus mai kontinua ho governu kolonial portugés, ne’ebé tuir orientasaun ditadurál, sistema traballu obrigatóriu, repressaun polísia no forsa armada.
Durante tinan 450, kolonializasaun portugés kria rezidu hanesan iliterasaun, moris terus, no pozisaun atu halo povu submisu ba poder kolonial. Ideolojia katólika mak impone ba timoroan sira, no menus valoriza kultura tradisionál.
Revolta no Luta Libertasau, Ita-nia bei’ala sira halo resisténsia ba kolonializasaun, hanesan kazu Dom Boaventura iha Manufahi no revolta. Maibé, tanba falta unifikasaun no kapasidade organizasaun, resisténsia ne’e la hetan susesu boot.
Depois, hafoin funu kolonial iha Afrika (Giné, Mozambike) no “Revolusaun Karnasaun” iha 25 Abril 1974 iha Portugál, povu Timor nian hetan oportunidade hodi halo transisaun ba autonomia. Kria partidu politikus hanesan, ASDT/FRETILIN (hakarak independénsia). APODETI (hakarakintegra ho Indonézia).
Konflitu Internu no Funu Sivil tanba Partidu-partidu nian orentasaun hodi mosu konfliktu internas, iha forma UDT kontra FRETILIN. Iha 11 Agustu 1975, mosu operasaun militar (Sakunar), no iha 20 Agustu 1975, FRETILIN foti armas hodi defende an no fó hahú ba FALINTIL, Forsa Armadas Libertasaun Nasionál.
Ema-boot hanesan Nicolau Lobato, Roserio Lobato, Mari Alkatiri, no seluk sira lidera resistênsia. FALINTIL hala’o ofensiva militár, okupa kapitál no kontroa territoriu nasionál. Preparasaun ba Invazaun Indonézia Tuir kontrolu total, governu FRETILIN hatán kona-ba posibilidade invazaun Indonézia nian, hodi estabelese Medida Seguransa Nasionál iha fulan Setembru 1975, tuir faze tolu:
1. Faze Dahuluk – Defeza fronteira oeste: Balibó, Maliana, Fatululik etc.
2. Faze Daluak – Defeza laran: Ermera, Ainaro.
3. Faze Datoluk – Defeza ida to’o Dili.
Resumo no Mensajen Matéria istória militár ne’e, importante tebes ba jerasaun foun, atu hatene luta bijik ba independénsia. Hanoin-konduzaun husi patriotizmu no nasionalizmu sei fó motivasaun hodi defende soberania rai-laran. “Ita tenke hadomi buat sira ne’ebé ita hatene, tamba istória mak ida iha-nia poder atu bele muda futuru. #MédiaIDN
|
Visualizações de posts: 24